De historie van de Grote of Sint Nicolaaskerk

De Grote of Sint Nicolaaskerk is niet de eerste kerk van Monnickendam. Er bevond zich  wellicht al in de 13de eeuw een bescheiden kerkje. In ieder geval al in het jaar 1340. Voor de snelgroeiende bevolking van Monnickendam werd dit kerkje al gauw te klein en eind 14de eeuw begon dan ook de bouw van de Grote Kerk. Een tijd lang was er sprake van twee kerken en konden de gelovigen naar beide kerken gaan. Vermoedelijk kort na 1470 zijn de deuren van dit eerste kerkje gesloten.

De bouw van de Grote Kerk

Voor de bouw van de nieuwe –in eerste instantie katholieke–  St. Nicolaaskerk koos men een plaats aan de rand van de stad, waar ruimte genoeg was en die vooral veilig was voor de stadsbranden. St. Nicolaas is de patroonheilige van de schippers en zeelui.

Allereerst groef men een bouwput van circa drie meter diep, waarna palen van zes meter lengte de grond in gingen. De ruimte tussen de palen werd opgevuld met paaltjes van een paar meter, zogenoemde slieten. Op de palen kwam een rasterwerk van balken. Bij het metselen werden koeienhuiden bij de onderste stenenlagen opgetrokken om het metselcement (tras) tegen het grondwater te beschermen.

De bouw van de Grote Kerk heeft ten minste 250 jaar geduurd, globaal verdeeld over zes fasen. Omstreeks 1412 zal een eerste tweebeukig kerkje gereed zijn geweest, want Pieter van Veen werd in dat jaar als eerste pastoor aangesteld. Steeds 50 jaar verder kwam een volgend deel van de kerk gereed, met als laatste de zuidwesthoek in 1644. Daarmee was de kerk 70 meter lang, 33 meter breed en 20 meter hoog.

De Grote Kerk is een driehallenkerk. De daken van de drie hallen rusten op de buitenmuren en op 24 pilaren. Heel bijzonder aan de kerk is de consequent gotische bouwstijl, terwijl de bouw toch zo'n 250 jaar heeft geduurd en de renaissance al in de zestiende eeuw zijn intrede had gedaan. Een uitzondering op de gotische bouwstijl werd de –in 1626 gebouwde– renaissance kosterij. Deze kwam tussen de twee toegangsportalen te staan en beschouwde men daarom kennelijk niet als een onderdeel van de kerk.

Kerktoren

De bouw van de toren voltrok zich in drie fasen. Het onderste (sacrale) deel was rond 1520 gereed. Door de tussenkomst van de reformatie (1572), waardoor de kerk protestants werd, werd de bovenkant (loosdeel en de spits) meer sober gebouwd. Dat is ook de reden waarom de beelden van de 12 apostelen en St. Nicolaas nooit hun plaats op de consoles hebben kunnen innemen. De spits kwam er in 1641 op te staan, waarmee de toren een hoogte bereikte van 55 meter. Aanvankelijk zijn zowel kerk als toren eigendom van de stad Monnickendam. Na de Franse invasie in 1795 kwam er scheiding van kerk en staat. De Gereformeerde Gemeente verwierf de Grote Kerk, maar de toren bleef eigendom van de stad Monnickendam. Het stadsbestuur gebruikte de toren als uitkijkpost, maar ook voor bijvoorbeeld landmetingen, militaire waarnemingen en de telegraaf.

Voor een film over de grote klok klik hier

De reformatie

Nadat Maarten Luther op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen op de deur van de slotkerk in Wittenberg had bevestigd, begon de hervorming van het rooms-katholieke geloof. Een hagenpreek van Sebastiaan Matte in het Vlaamse Steenvoorde op 10 augustus 1566 mondde uit in een beeldenstorm van een naburige kerk, die zich al spoedig over de Noordelijke Nederlanden verspreidde. Monnickendam bleef deze vernielingen bespaard. De stad ging op 24 juni 1572 'over' naar de kant van Willem van Oranje. Voor de katholieken had de ommekeer grote gevolgen. Zij verloren onder meer hun Sint Nicolaaskerk aan de protestanten, die deze inrichtten tot een gereformeerde kerk. De altaren en de beelden werden eruit gehaald en de preekstoel kwam in het midden van de kerk te staan. De openlijke uitoefening van het rooms-katholieke geloof werd verboden.

De grote restauratie 1959-1969

Hoewel de toren en de kerk in de loop der tijden vele malen meer of minder zijn gerestaureerd, is de kerk tussen 1959 en 1969 echt grondig aangepakt. Een in 1955 opgemaakt rapport spreekt van een desolate toestand, zowel van binnen als buiten. De kerkvoogdij, ten einde raad, stelt de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen zelfs voor het eigendom van de kerk aan het Rijk over te dragen, hetgeen niet gebeurde.

Doordat vroeger te korte palen voor de fundering waren gebruikt, werden in muren van de kerk en aanbouw verzakkingen van 40 tot 50 centimeter gemeten. Voor een nieuwe fundering werden 196 betonnen drukpalen van 18 meter lengte aan weerszijden van de muren en pilaren aangebracht. Door de instabiliteit van het gebouw moest dat gebeuren met het systeem van de zogenaamde 'De Waalpaal'. Hierbij wordt niet geheid, maar wordt een holle paal, in delen op elkaar, de grond ingedrukt. Daarna wordt er beton in gegoten. In de muren zaten gaten waar je met gemak een arm in kon leggen. De conditie van de glas-in-loodramen was zo slecht dat vele ramen al eerder dichtgemetseld waren. De houten kapconstructie was door zwam ernstig aangetast en bij regen zat men niet droog in de kerk. De vloer van de kerk werd ruim een halve meter afgegraven. De opgegraven botten kregen tijdelijk een plaats nabij de sacristie. Nadat ze eerst waren herbegraven kreeg de zerkenvloer weer zijn huidige hoogte. De dakruiter en de sacristie werden weer herbouwd. Er kwam een luchtverwarmingsinstallatie in de vloer. Het orgel werd gerestaureerd en de orgelkas geschilderd. De eerste raming van de restauratiekosten was in 1958 hfl. 1.000.000,-. Uiteindelijk liep dat op tot hfl. 4.438.199,-. Op woensdag 19 maart 1969 werd de gerestaureerde kerk officieel opgeleverd en drie dagen later voor het publiek opengesteld.

Restauratie 2005-2011

Vanaf 2005 is begonnen met de renovatie van de buitenkant van de kerk (daken, goten, ramen en muren, voeg- en metselwerk). Medio 2007 zijn deze werkzaamheden voltooid. In april 2007 is begonnen met de restauratie van de binnenzijde. Veel vrijwilligers hebben meegeholpen. In deze fase ging het om het verwijderen van het bestaande stucwerk en vervolgens weer aanbrengen van een speciale stuclaag. Daarnaast werd de vloer hersteld. Tegelijkertijd met de restauratie moesten aanvullende werkzaamheden worden uitgevoerd om het gebouw geschikt te maken voor het organiseren van grotere bijeenkomsten. Aanpassingen zijn o.a. uitbreiding van de toiletgroep, vloerverwarming, renovatie van de verlichtingsinstallatie, vervanging van de beeld- en geluidinstallatie, aankleding van de expositieruimte rondom het koor en het onderhoud van de kroonluchters. Het streven om de kerk voorjaar 2008 weer in gebruik te nemen, bleek te hoog gegrepen. Door tal van tegenslagen moest deze termijn aanzienlijk worden verlengd. Op zondag 11 oktober 2009 kon de eerste kerkdienst er weer plaatsvinden. In mei 2011 werd de restauratie feestelijk afgerond en de kerk heropend door de Commissaris van de Koningin, de heer Remkes.

De Grote Kerk anno nu

Een kerk werd vroeger niet alleen gebouwd om te bidden: hij was en is ook nu een publieke plaats. In de voor-reformatorische tijd was een parochiekerk nooit gesloten. Het was een plaats van samenkomst voor jong en oud. Tijdens de watersnoden van 1825 en 1916 was de kerk een toevluchtsoord voor koeien en paarden. Kinderen speelden er bij slecht weer, sociale contacten werden er gelegd en er werd zelfs handel gedreven. Hij was het decor van het alledaagse leven.

De tijden zijn echter veranderd. De Grote Kerk is er nu voor de tweewekelijkse drukbezochte erediensten van de Protestantse Gemeente te Monnickendam. De sociale contacten zijn er met o.a. de uitvoering van de Johannes Passion, de vele concerten, de tentoonstellingen, rouwdiensten, het uitzwaaien van Sinterklaas en vele andere sociale en bestuurlijke bijeenkomsten.

De Protestantse Gemeente –eigenares van de Grote Kerk (de toren is eigendom van de burgerlijke gemeente)– wil haar kerkgebouw zo veel als mogelijk is dienst stellen van de inwoners van Monnickendam en wijde omgeving. De Grote Kerk staat midden in de gemeenschap, letterlijk en figuurlijk, en dat moet ook zo blijven. De Grote Kerk wil niet alleen het huis van God zijn, maar ook van alle mensen uit Monnickendam en omgeving. Daarvoor is, door de voortdurende zorg om zijn onderhoud, veel geld nodig.

Boek over de Grote Kerk

Voor wie meer over de kerk wil lezen, heeft Harry Voogel het boek 'De Grote Kerk van Monnickendam' geschreven. Het is verkrijgbaar in de Grote Kerk zelf en in Waterlandsmuseum 'De Speeltoren' aan het Noordeinde in Monnickendam. Het is geïlustreerd met 150 foto's. 
ISBN-10 90-809167-2-2
ISBN-13 978-90-809167-2-2